Javna preduzeća obavljaju djelatnosti od javnog interesa i predstavljaju ogroman društveni potencijal, ali bi stanje u ovom polju trebalo biti značajno unaprijeđeno. U Bosni i Hercegovini posluje preko 550 javnih preduzeća na svim nivoima u kojima radi više od 80.000 zaposlenih. Njihovi poslovni prihodi iznose više od 6,7 milijardi KM godišnje, a ukupne obaveze premašuju 9,3 milijardi KM. Javna preduzeća danas karakteriše slobodno tumačenje zakona, netransparentnost u poslovanju, stranačko zapošljavanje i zloupotreba javnih resursa, što je djelimično omogućeno nedostatkom adekvatne kontrole i preuzimanja odgovornosti za rezultate poslovanja.
Navedene nedostatke prepoznali su i u Centrima Civilnih Inicijativa (CCI), koji su vođeni uočenim problemima, proveli istraživanja, uz uključivanje i predstavnika vlasti, kako bi detektovali prostor i način za unapređenje ove oblasti. Ono što je prepoznato kao jedan od značajnijih alata za kontrolu rada javnih preduzeća su Izvještaji o radu, sa posebnom ulogom zakonodavnih institucija u tom dijelu.
Naime, provedeno istraživanje je pokazalo da jedan od ključnih preduslova za unapređenje rada javnih preduzeća, naročito u domenu transparentnosti i odgovornosti jeste bolji nadzor i kontrola nad njihovim radom. U tom kontekstu posebnu ulogu ima razmatranje godišnjih izvještaja o poslovanju javnog preduzeća, počev od samog izvještaja koji bi trebao da sadrži pokazatelje o uspješnosti rada konkretnog preduzeća i predstavlja osnov za vršenje javnog nadzora nad njim, od strane onih koji izvještaje razmatraju. Trenutno se izvještaji o poslovanju javnih preduzeća podnose Vladi Republike Srpske, čime se gubi vrlo bitan momenat, otvaranje javne diskusije, i umanjuje se značaj ovog važnog mehanizma za kontrolu. Upravo pokazatelji o radu javnih preduzeća bi trebali da budu početna tačka za analizu efikasnosti poslovanja i otvore prostor za raspravu, uz pozivanje rukovodioca na odgovornost i predstavljanje dodatnih pojašnjenja. Tek nakon sveobuhvatne analize na osnovu objektivnih pokazatelja je moguće izvršiti usvajanje ili neusvajanje izvještaja, a sve to u cilju sprječavanija daljeg lošeg poslovanja ili korigovanja ponašanja odgovornih. Da bi se to omogućilo potrebno je razmatranje izvještaja staviti pred Narodnu skupštinu i narodne poslanike. Očekivana promjena bi omogućila dodatni sistem kontrole poslovanja uvodeći obavezu Narodnoj skupštini Republike Srpske da na godišnjem nivou razmatra sve izvještaje koji dođu u skupštinsku proceduru.
Pored toga, u kontekstu nedovoljno definisanih zakona koji omogućavaju da se kontinuirano unazađuje poslovanje javnih preduzeća, nemoguće je ne osvrnuti se na institut vršioca dužnosti u javnim preduzećima kao anomaliju koja se u praksi nerijetko zloupotrebljava i koristi za postavljanje direktora bez javnih konkursa, i bez dodatne provjere i zadovoljavanja određenih uslova, čime izostaje formalizacija kompetencija, preciznije njihova provjera od strane određene komisije. U praksi je vidljivo da ovaj institut vršioca dužnosti direktora nije ograničen nikakvom vremenskom odrednicom i samim tim otvara prostor za zloupotrebu i neograničeno dugo uživanje određene pozicije od lica koje možda i ne zadovoljava osnovne uslove za obavljanje te funkcije. Zbog navedenog neophodno je čim prije precizno definisati status vršioca dužnosti direktora kako bi se onemogućile zloupotrebe i slobodna interpretacija zakona.
Takođe, dosadašnja legislativa ne propisuje jasne kriterijume za imenovanje uprave i nadzornih odbora javnih preduzeća, omogućavajući preduzećima da u svojim statutima sami kreiraju uslove za odabir novih članova. Ukoliko uzmemo u obzir da uprava javnih preduzeća odgovara za rezultate rada javnog preduzeća, izuzetno je važno da te pozicije budu popunjavane najboljim kadrovima i profesionalcima, što je teško izvodivo bez jasnih kriterijuma i procedura.
Unapređenjem sistema izbora kandidata bi se omogućilo imenovanje najkompetentnijih osoba na rukovodeće pozicije u javnim preduzećima što bi direktno uticalo na uspješnost rada samog preduzeća. Pored toga, javna preduzeća nisu obavezna da informacije o izabranim članicama i članovima uprave i nadzornih odbora, tačnije njihove radne biografije, učine dostupnim javnosti posredstvom internet stranice preduzeća ili na drugi adekvatan način. Ovo dalje ukazuje na netransparentnost u poslovanju javnih preduzeća budući da informacije o osobama koje upravljaju javnim sredstvima i imaju obavezu da posluju u interesu građanki i građana Republike Srpske nisu javno dostupne.
Trenutna situacija ukazuje na neophodnost poboljšanja stanja u sektoru javnih preduzeća Republike Srpske. U skladu sa tim, Centri Civilnih Inicijativa (CCI) su uputili niz prijedloga za unapređenje Narodnoj skupštini Republike Srpske, kao i Ministarstvu privrede i preduzetništva Republike Srpske, u kojima se osvrću na trenutne nedostatke i predlažu konkretne promjene u legislativi.
- Inicijativa izmjene Poslovnika Narodne skupštine Republike Srpske kojom bi se propisala blagovremena obaveza godišnjeg razmatranja svih izvještaja o poslovanju javnih preduzeća od strane Narodne Skupštine Republike Srpske, koji dođu u skupštinsku proceduru i koja su u nadležnosti institucija vlasti Republike Srpske, upućena Narodnoj skupštini Republike Srpske.
- Inicijativa za izmjene i dopune Zakona o javnim preduzećima Republike Srpske kojim će se propisani nadležnost skupštine društva preduzeća da ponosi izvještaje o radu i poslovanju javnih preduzeća najmanje jednom godišnje Narodnoj skupštini Republike Srpske, upućena Ministarstvu privrede i preduzetništva Republike Srpske.
- Inicijativa za dopune Zakona o javnim preduzećima Republike Srpske kojim će na biti propisani kriteriji za imenovanje uprave i nadzornih odbora javnih preduzeća koje se odnose na godine radnog staža neophodnog za imenovanje na ove funkcije, upućena Ministarstvu privrede i preduzetništva Republike Srpske.
- Inicijativa za dopune Zakona o javnim preduzećima Republike Srpske sa dodatnim stavom kojim bi se propisala obaveza objavljivanja radne biografije članova nadzornih odbora i uprave zajedno sa informacijama vezanim za poslovanje javnih preduzeća na svojim internet stranicama, upućena Ministarstvu privrede i preduzetništva Republike Srpske.
- Inicijativa za dopune Zakona o javnim preduzećima Republike Srpske sa novim članom kojim bi bio uređen i propisan položaj i imenovanje vršioca dužnosti direktora kao i dužina trajanja mandata, upućena Ministarstvu privrede i preduzetništva Republike Srpske.
Nadležna tijela će prihvatanjem inicijativa pokazati jasno opredjeljenje i želju da se radi na poboljšanju stanja u sektoru javnih preduzeća, što bi u konačnici smanjilo negativne efekte i omogućilo preventivno djelovanje protiv potencijalnog ekonomskog propadanja i ogromnih gubitaka a u cilju omogućavanja boljih usluga svim građankama i građanima, kao krajnjih korisnika usluga javnih preduzeća.