Javna preduzeća, kao i privatna, treba da imaju isti cilj, a to je da obavljaju tržišnu djelatnost. Samim tim se i njihovo poslovanje treba ocjenjivati tržišnim mjerilima. Preduzeća se osnivaju zbog ostvarivanja dobiti kroz obavljanje osnovne djelatosti. Svaki drugi cilj je samo traženje alibija, pojašnjava Miloš Grujić, direktor Društva za upravljanje Penzijskim rezervnim fondom RS i autor studije “Analiza javnih preduzeća u RS i procjena njihovog finansijskog rizika”.
Država, kako on kaže, rijetko dozvoljava da preduzeća u njenom vlasništvu odu u stečaj ili likvidaciju. Iz tog razoga, prilikom ocjene poslovanja javnih preduzeća svjetskim priznatim modelima za procjenu vjerovatnoće bankrota, prije bismo mogli govoriti o procjeni finansijskih poteškoća ili rizika nego o stečaju.
– Osnovni motiv rada je bio da ispitamo stereoptipe o poslovanju javnih preduzeća. Preduzeća u državnom vlasništvu predstavljaju značajan dio privrede koji utiče na fiskalnu održivost, tržište rada i konkurentnost. Prema mišljenju nekih autora, zbog postojanja nesavršenosti tržišta, država putem javnih preduzeća realizuje brojne ciljeve kao što su smanjenje nezaposlenosti, obezbijeđivanje određenih dobara i usluga građanima, kupovina socijalnog mira i slično. Javna preduzeća u RS nastala su transformacijom društvenih preduzeća. U procesu transformacije država je jedan dio društvenih preduzeća privatizovala, dok je u drugim zadržala određeno učešće u kapitalu. Uglavnom su to preduzeća koja pružaju komunalne usluge na lokalnom nivo, te strateška preduzeća kao što su željeznice, putevi, i proizvođači i distributeri električne energije – ističe Grujić.
U ovoj studiji učestvovala je i Jelena Poljašević, prof. na Ekonomskom fakultetu u Banjaluci, koja kaže da u RS ne postoje javno dostupni podaci o preduzećima u državnom vlasništvu.
– Prema podacima APIF-a iz 2018. u RS imamo 178 javnih preduzeća. Registar je uspostavljen 2011. i od tada nije ažuriran. Prema podacima Poreske uprave postoje 204 takva preduzeća, dok ih prema podacima Zavoda za statistiku ima 179. Prema analizi MMF-a za 2018. godinu, Republika Srpska je većinski vlasnik 172 javna preduzeća koja redovno dostavljaju finansijske izvještaje.
Poljašević dodaje da su javna preduzeća u studiji razvrstana na preduzeća sa niskim, srednjim i visokom rizikom u smislu vjerovatnoće odlaska u stečaj.
– Na uzorku od 167 preduzeća, rezultati pokazuju da je u posmatranom periodu od 2013. do 2018. konstantno polovina javnih preduzeća u problematičnoj zoni dok je oko 40% u bezbjednoj zoni. Preduzeća koja su identifikovana kao problematična su u toj grupi dugi niz godina, dok ona koja su sa niskim rizikom poslovanja konstantno uspješna. U radu su naglašeni i izdaci u obliku subvencija i dokapitalizacija koja se iz budžeta izdvajaju svake godine.
Neefikasno upravljanje
Grujić pojašnjava da je normalno da se u životnom ciklusu svakog preduzeća izmjenjuju pozitivni, odnosno uspješni, i negativni tj. neuspješni periodi. Međutim, kad se negativan period produži sa privremenog na strukturno i hronično preduzeće ide u bankrot.
– Stvaranje modela koji bi mogao pravovremeno signalizirati finansijske poteškoće i predvidjeti vjerovatnoću stečaja preduzeća je od velike važnosti za detekciju problema, kao i za otvaranje mogućnosti blagovremenog poduzimanja mjera i aktivnosti kako bi se smanjile ili spriječile njegove posljedice.
Interesantan je i podatak, kaže Grujić, da je konstantno oko 40% preduzeća sa niskim rizikom što ukazuje da su posmatrana preduzeća uglavnom ili problematična ili u bezbjednoj zoni, te da se rijetko pomjeraju iz jedne grupe u drugu.
– Finansijski rizična preduzeća karakteriše generisanje gubitaka, visoka zaduženost i nepostojanje neto obrtnog kapitala. Ipak, u istraživanju je potvrđena istraživačka hipoteza po kojoj je broj javnih preduzeća manji u odnosu na period od prije pet godina.
Pokazatelji bi sigurno bili i lošiji, nadovezuje se prof. Poljašević, kada bi se izuzele subvencije i dokapitalizacija kojim, kako Republika Srpska tako i lokalne jedinice, svake godine finansiraju javna preduzeća.
– S tim u vezi, dalja istraživanja na ovu temu se mogu usmjeriti u tom pravcu. Istovremeno, realizacija određenih vladinih mjera preko ovih preduzeća ne znači da ona moraju biti neefikasna. Potrebno je istražiti i razmtotriti donošenje strategije oporavka javnih preduzeća koja su kontantno problematična kako bi se smanjio negativan uticaj na budžet.
Najčešće istican nedostatak javnih preduzeća ipak je njihova neefikasnost, odnosno lošije poslovne performanse u odnosu na privatna preduzeća, gdje su država, odnosno javni menadžment, okarakterisani da neefikasno upravljaju povjerenim resursima, ističe Grujić.
– Protivnici državnog intervencionizma upravo smatraju da tržište kroz svoje mehanizme obezbjeđuje najefikasniju raspodjelu resursa, te da država svojim uplitanjem dovodi do neadekvatne alokacije resursa i tako direktno do tržišnih devijacija. Naravno, to nije slučaj kod svih, ali jedan broj je konstantno u problemu. Još zanimljivije, to su preduzeća koja nisu u posebnom fokusu šire javnosti.
Grujić dodaje da se na primjeru pojedinih preduzeća može uvidjeti da intervencija države uveliko opredjeljuje rezultat poslovanja ovih preduzeća, a ne uspjeh u tržišnoj utakmici. Iako su osnovana kao privredna društva čije je cilj generisanje dobitka, socijalni i drugi vladini ciljevi, koji se sprovode preko ovih preduzeća, dominatno utiču na rezultate poslovanja.
– S druge strane, interesantno je i analizirati koliko država, kako na republičkom tako i na lokalnom nivou, kroz dokapitalizaciju odnosno subvencije, podržava rad ovih preduzeća. Orjentacije radi, prema podacima iz konsolidovanog bilansa stanja Republike Srpske, vrijednost učešća države u kapitalu preduzeća iznosi 2,7 mlrd KM dok je taj iznos na nivou svih lokalnih zajednica 239 mil KM.
Većina subvencija ide Željeznicama RS
Na završni rezultat preduzeća u velikoj mjeri utiču faktori na koje menadžeri često ne mogu da utiču. U određenim preduzećim su rukovodioci naslijedili ili zatekli određene okolnosti koje su bolje ili gore u odnosu na kolege iz istog sektora.
– U određenim okolnostima, zavisno od sektora, uspjeh je “preživjeti” tokom krize. Međutm, to ne treba da bude alibi. Štaviše, to što je neko preduzeće poslovalo pozitivno ne mora da znači da je ostvarilo veliki uspjeh. Možda je dobit mogla da bude višestruko veća. S druge strane, pojedina javna preduzeća imaju specifičnije uslove poslovanja. Posluju u okviru koji ne dozvoljava veći profit. Na primjer, uz regulisanu cijenu proizvoda ili usluge od strane regulatora. Imamo javna preduzeća koja su isključivo osnovana za obezbjeđenje javnih dobara ili usluga poput komunalnih preduzeća i vodovoda. Često takva preduzeća nemaju ni motiv, a ni cilj da ostvare dobit niti da isplate dividendu u budžet.
Na Republičkom niovu subvencije javnim preduzećima se kreću oko 40 mil KM godišnje gdje većina subvencija se odnosi na Željeznice RS. Nadalje, država i loklane zajdnice su često garanti za kredite koje uzimaju javna preduzeća, a nerijetko se dešava da u nemogućnosti otplate dospjelog anuiteta, država to čini umjesto njih.
– Imajući u vidu prethodno, možemo zaključiti da bi gubici javnih preduzeća kako na republičkom tako i na loklanom nivou bili značajno veći da se iz budžeta svake godine ne izdvajaju sredstva sa subvencionisanje ovih preduzeća. Takođe je važno napomenuti da lokalna komunalna preduzeća koriste infrastrukturna sredstva koja su vlasništvo lokalnih zajednica a za čiju dodatnu izgradnju i održavanje lokalne zajednice izdvajaju značajna sredstva. Gubici javnih preduzeća bi po ovom osnovu bili veći da sama preduzeća grade i održavaju sredstva sa kojima obavljaju osnovnu djelatnost.
Autori studije pojašnjavaju da finansijski rizična preduzeća karakteriše generisanje gubitaka, visoka zaduženost i nepostojanje neto obrtnog kapitala. U istraživanju je potvrđena hipoteza po kojoj je broj javnih preduzeća manji u odnosu na period od prije pet godina. Razlog za to je preuzimanje preduzeća od strane jednog ili grupe vlasnika iz privatnog sektora.
Savjeti za poboljšanje poslovanja javnih preduzeća
Grujić smatra da realizacija određenih vladinih mjera preko ovih preduzeća ne znači da ona moraju biti neefikasna. Potrebno je, kaže, istražiti i razmtotriti donošenje strategije oporavka javnih preduzeća koja su kontantno problematična kako bi se smanjio negativan uticaj na budžet.
– I u programu ekonomskih reformi za 2021-2023. je istaknuto da reformu javnih preduzeća treba posmatrati kroz tri segmenta. Prvo, javna preduzeća koja zahtijevaju budžetsku podršku, potom komunalna javna preduzeća u vlasništvu jedinica lokalne samouprave i, treće, strateška javna preduzeća, od kojih se očekuje da budu profitabilna i da budu jedan od izvora prihoda budžeta Srpske.
Autori analize su saglasni da je stereotip da su promjene svuda potrebne. Kažu da postoje javna preduzeća koja solidno posluju te osim očekivanih poreza uplaćuju i dividendu u budžet.
– Jedan od načina za poboljšanje može biti definisanje očekivanih rezultata za svako preduzeće za godinu dana. Planovi poslovanja moraju da budu usklađeni sa prihodima i rashodima ali i sa okolostima na tržištu. Upravljače koji ne ispune zacrtani plan ili stvore nerealne gubitke treba zamijeniti. To bi bio signal da se posmatra i vrednuje rezultat – rekao je Grujić.
Izvor: Ba.ekapija.com