“Javna preduzeća su u većini slučajeva žarište sive zone finansiranja političkih partija.”
Iako jedan od 14 prioriteta iz Mišljenja Evropske komisije o zahtjevu za članstvo BiH u Evropskoj uniji glasi da je neophodno jačati prevenciju i borbu protiv korupcije i organizovanog kriminala putem depolitizacije i restrukturiranja javnih preduzeća i osiguravanja transparentnosti procesa privatizacije, javna preduzeća su i dalje pod direktnom političkom kontrolom, a sve su prilike da će još dugo ostati vlasništvo političkih stranaka.
U Pregledu provođenja zakonodavnih i institucionalnih reformi u cilju ispunjavanja 14 ključnih prioriteta koji su postavljeni kao uslov za dalji napredak BiH u procesu EU integracija koji je priredila organizacija Transparency International BiH ističe se da su javna preduzeća i dalje pod kontrolom političkih stranaka, te i dalje trebaju reformu upravljanja i restrukturiranje.
“Entitetski zakoni o javnim preduzećima nisu mijenjani, te nisu unaprijeđeni u smislu osiguranja nezavisnosti uprave, depolitizacije, transparentnosti zapošljavanja i poslovanja. Imenovanja i zapošljavanje u javnim preduzećima se i dalje vrše na osnovu stranačke i međustranačke raspodjele”, ističe se u Pregledu i dodaje da rukovodstva javnih preduzeća, uključujući upravne i nadzorne odbore, te direktore preduzeća, u velikom broju slučajeva obavljaju i funkcije u izvršnoj i zakonodavnoj vlasti.
U Pregledu se navodi da je poslovanje javnih preduzeća u BiH suočeno s nizom izazova kada su u pitanju uspješnost poslovanja, te isporuka usluga građanima i poslovnoj zajednici.
“Većina javnih preduzeća redovno generiše gubitke, dok im je produktivnost na nivou od svega 50 procenata produktivnosti preduzeća u Evropskoj uniji. Procjene su da ovako loše poslovanje javnih preduzeća umanjuje bruto društveni proizvod za tri procenta u odnosu na potencijal”, ističe se u Pregledu.
Naposlijetku, naglašava se da vlade na svim nivoima u BiH nisu u potpunosti spremne da provedu reformske aktivnosti koje bi imale za rezultat reorganizaciju, bolje i odgovornije poslovanje javnih preduzeća, te na kraju, bolju isporuku proizvoda ili usluga građanima i poslovnoj zajednici.
Da vlade, odnosno političke elite koje čine vlast, nisu spremne da provedu reformu s ciljem reorganizacije poslovanja javnih preduzeća, slaže se i naučna saradnica Fondacije Friedrich-Ebert-Stiftung Tanja Topić naglašavajući da se u našem društvu javna preduzeća smatraju kao plijen.
“Tu je vrlo izražena raspodjela tog plijena nakon izbornih ciklusa. Oni akteri koji sudjeluju i participiraju u funkcionisanju vlasti ne skrivaju svoje ambicije koji dio javnog resursa, javnog preduzeća po difoltu pripada njima i na koje oni imaju tapiju da raspolažu kako hoće i da ta javna sredstva krčme na način na koji oni to hoće”, ističe Tanja Topić.
Topićeva podsjeća na mnogobrojne slučajeve zloupotrebe javnih resursa u vrijeme predizborne kampanje, kao što su korišćenje helikoptera za stranačke događaje.
“Javna preduzeća su u većini slučajeva žarište sive zone finansiranja političkih partija. Iz javnih preduzeća se izvlači ogroman novac tokom mandata, ne samo u vrijeme predizborne kampanje, koji se upakuje pod različite stavke i izvlači se direktno za finansiranje političkih partija. Tako da pored ovog legitimnog, legalnog puta finansiranja političkih partija koji se finansira iz budžeta, ta siva zona izvlačenja iz javnih preduzeća desetrostruko je viša nego ono što vidimo kroz legalne tokove”, ističe Tanja Topić.
Da je politizacija javnih preduzeća jedna od velikih boljki cijelog našeg sistema, smatra i Damjan Ožegović, viši istraživač/saradnik za pravne poslove u Transparency International BiH. On naglašava da političke stranke koriste javna preduzeća da zapošljavaju podobne, odnosno svoju stranačku vojsku.
“Ono što posljedično slijedi jeste podređenost resursa strankama kroz predizborne kampanje budući da se osim zapošljavanja njihovi resursi zloupotrebljavaju za promociju političkih partija i funkcionera koji upravljaju tim preduzećima. Javna preduzeća se zbog manjkavosti ili zbog nedostatka adekvatnih zakonskih rješenja koriste kao stranački plijen”, ističe Ožegović.
Narodni poslanik u NSRS (Za pravdu i red – lista Nebojše Vukanovića) Đorđe Vučinić smatra da je za vladajuće u suštini nebitno ko će biti na čelu javnih preduzeća, za njih je važno samo da se dovoljan broj tendera prebaci “dvorskim firmama”, kako ističe, odnosno da se obezbijedi dovoljno novca za predizbornu kampanju i za lične potrebe političara.
Izvršna direktorka Transparency International BiH Ivana Korajlić ističe da je jedan od većih problema taj što su javna preduzeća jako rijetko dio vanjskog nadzora.
“To što redovno provode revizije jednostavno nije na pravi način objektivno, dok službe za reviziju jako rijetko provode reviziju poslovanja javnih preduzeća. Onda se računa s tim da se mogu mnogo slobodnije zloupotrebljavati resursi ovih preduzeća nego što je to slučaj sa drugim institucijama koje su možda češće predmet nadzora”, naglašava Korajlićeva.
Uticaj države na tržište
U Izvještaju o Bosni i Hercegovini za 2022. godinu Evropska komisija navodi da se mnoga javna preduzeća oslanjaju na državnu podršku ili akumuliraju zaostale obaveze prema sistemima socijalnog osiguranja ili privatnim dobavljačima, kako bi ostati u funkciji.
“Ovo stvara značajne neravnoteže likvidnosti u drugim oblastima privrede. Javne nabavke, koje predstavljaju značajan udio u javnoj potrošnji i samim tim imaju važnu ulogu za privatnu ekonomiju, i dalje se upravljaju na osnovu previše složenih procedura. Ovo olakšava korupciju i dovodi do preferencije domaćih dobavljača što je nespojivo sa pravnim stečevinama EU”, ističe se, između ostalog, u Izvještaju.
Što se privatizacije i restrukturiranja tiče, Evropska komisija navodi da je napredak ostao ograničen.
“Preduzeća u javnom vlasništvu i dalje igraju važnu ulogu u određenim sektorima, kao što je rudarstvo, ali se njima često loše upravlja, što dovodi do značajnog opterećenja javnih finansija. Uprkos nekim pripremnim radovima na entitetskom nivou, stvarni koraci za restrukturiranje ili raspuštanje javnih preduzeća ostali su veoma ograničeni. Strateškim sektorima kao što su transport i energetika i dalje dominiraju loše vođene i često neefikasne kompanije u državnom vlasništvu”, navodi se u Izvještaju.
Uzevši u obzir sve navedeno, kao i trenutnu društveno-političku atmosferu, ali i praksu domaćih političkih elita, teško je očekivati da će se tako lako odreći javnih preduzeća, odnosno “zlatnih koka” koje su sigurni plijen “stranačkih lisica”.